Je, ni kweli lugha huathiri namna tunavyofikiri?

MJADALA wa nafasi ya lugha katika namna tunavyofikiri na kuyaelewa mazingira yetu una historia ndefu. Kwa ujumla kumekuwepo na pande mbili kuu. Upande wa kwanza unashikilia kuwa lugha, ama mawasiliano ayafanyayo mtu na wengine, iwe kwa maneno, ishara, alama au vitendo haina uhusiano wowote na namna mtu anavyofikiri. Ushahidi wa madai haya ni namna watoto wadogo wanavyoweza kufikiri uzuri bila hata kujua lugha. Na ni kweli pia kwamba kwa mtoto fikra au uelewa hutangulia uwezo wa lugha. Kwamba hawezi kusema wala kuonyesha kusikia kinachosemwa, hiyo haimaanishi kuwa mtoto hafikiri. Na ndio maana wakati anajifunza lugha, mtoto huweza kutumia neno moja kumaanisha mambo mengi. Anaelewa kuliko anavyotumia lugha.

Vile vile, inasemekana, watu wenye ulemavu wa kutumia maneno kuwasiliana na wenzao, bubu kama tunavyowaita, wana uwezo mzuri wa kufikiri kama watu wengine. Kwamba watu hawa hawana tatizo la kuyatambua na kuyaelewa mazingira yao kwa ufanisi ule ule tunaouona kwa watu wasio na ulemavu huo, maana yake ni kwamba fikra, mawazo na chochote kinachoendelea akilini, hakina uhusiano wowote na lugha.

Na isitoshe, huko kichwani hakuna lugha. Mule kuna mfumo usiotegemea lugha katika kuwakilisha (represent) kinachoonekana katika mazingira. Hata ukielewa lugha saba, kichwani haziingii kama lugha husika, bali mfumo fulani unaojitegemea na kufanya kazi bila kujali kilichoingia kimeingizwa kwa kutumia lugha gani.

Wapinzani wa mtazamo huu wanadai bila lugha hakuna fikra. Fikra ndio lugha yenyewe kwa sababu lugha ni zana (tool) ya kukusaidia kuuelewa ulimwengu. Kwamba haiwezekani mtoto kujua kitu bila kukihusianisha na lugha ambayo  si lazima iwe kwenye maneno. Tangu awali kabisa, akili zetu hufanya kazi ya kujenga picha ya tunavyoviona na kuvihusianisha na lugha hivyo haiwezekani kuyaelewa mazingira yetu pasipo lugha katika upana wake.

Mfano, inasemwa, kukua kwa uelewa kunakotokana na kukua kwa ubongo, hakuwezekani pasipo lugha. Mtoto anayekosa uwezo wa kutumia lugha, anakuwa na wakati mgumu kuielewa dunia yake na hivyo uelewa wake huathirika. Kwa maana nyingine, ili fikra zikue, lugha inahitajika katika kukusanya yanayoingizwa akili na kuyapangilia katika utaratibu mzuri ili kurahisisha kumbukumbu baadae. Bila lugha, ni sawa na kuwa na maktaba yenye vitabu maelfu visivyopangiliwa kwa utaratibu unaoeleweka, na unaoweza kurahisisha upatikanaji wake pindi vinapohitajika. Lugha, kwa maana hii husaidia zoezi la kupangilia yanayoingia kichwani kupitia milango mikuu ya fahamu, na kuyaweka katika utaratibu unaotuwezesha  kupata uhusiano kati yake na hivyo kutengeneza dhana zinazotumika katika kufikiri.

Unasemaje ndugu msomaji. Una msimamo gani kuhusu pande hizi mbili?  Kwa nini? Wakati ukiendelea kutafakari hayo, nikupe mfano mwingine wa mtazamo.

Lera Boroditsky anaendelea kufanya tafiti kujaribu kuona namna lugha zinavyoathiri au kubadili jinsi tunavyofikiri. Unaweza kusoma muhtasari wa anachokifanya hapa. Kwa mujibu wa Boroditsky, watu wanaozungumza lugha tofauti, wanafikiri kwa namna tofauti. Kwa mfano, watu wa jamii ya Aboriginal, Australia, wanaonekana kuwa na uwezo mkubwa wa kutumia dira katika kufikiri kwao, shauri ya lugha yao. Hawa jamaa tunaambiwa, lugha yao inawadai kujua uelekeo ili kueleza karibu kila kitu. Mathalani, ili kumwelekeza mtu mahali kilipo kitabu, kwa lugha nyingi maelekezo yangekuwa, "angalia kabatini kulia (au juu ya) faili". Ni tofauti kwa Aboriginal. Kwao maelekezo yangekuwa, "kitabu kiko kusini mashariki mwa faili, kaskazini magharibi kidogo mwa ilipo rasimu ya katiba."

Watoto wa Aboriginal wanafikiri tofauti na wewe? Picha na gva.be
Boroditsky anatuambia kwamba dira na welekeo ni hitaji la msingi la lugha hiyo, hali inayoathiri kabisa namna ya kufiri kwa wazungumzaji wa lugha hiyo. Matokeo yake, watu hawa, huwa makini sana na dira na uelekeo kokote wanakokua. Akili zao zinatumia sana dira katika kuelewa, kupangilia na kukumbuka dhana.

Australia ni mbali. Singida, kwa Wanyaturu hali si tofauti sana. Mnyaturu yuko makini sana na dira. Kokote anakokua ni lazima aelewe mashariki ni wapi, kama ilivyo kaskazini na kadhalika. Sababu ni kwamba, maelekezo mengi yanafanyika kwa kutumia dira na uelekeo. Badala ya kusema, 'Mto uko kulia mwa barabara', Mnyaturu anakwambia, "Mpemwei", yaani magharibi kidogo. Kwa hiyo Mnyaturu, sawa na wenyeji Aboriginal, wanafikiri kwa kutumia dira zaidi. Athari ya lugha.

Mfano mwingine anaoutoa Boroditsky ni jinsi lugha inavyoathiri sana kumbukumbu. Anasema, mzungumzaji wa Kiingereza anatakiwa kujua mtendaji kwa kila sentensi. Mfano, 'Masanja amevunja kikombe'. Lugha inadai kumkumbuka mtendaji wa kitendo husika. Wakati kwenye lugha nyingine, kama Kihispania na Kijapan, mzungumzaji halazimiki kujua aliyefanya kitendo, na hivyo sentensi inaweza kuwa sawa na 'Kikombe kimejivunja,' kwamba si rahisi kumkumbuka mtendaji. Kwa maana nyingine, mzungumzaji wa Kijapani na Kihispania hakumbuki sana waliotenda kuliko mzungumzaji wa Kiingereza. Athari ya lugha.

Alexander Guiora sawa na Boroditsky anasema lugha kama Kiebrania zinasisitiza zaidi kujua jinsia ya watu. Na wakati mwingine hata vitu vinapachikwa jinsia. Kwa hiyo, mzungumzaji wa Kiebrania anajikuta akilazimika kuanza kujua jinsia mapema zaidi ya wazungumzaji wengine.

Je, lugha inaweza kuwa inaathiri namna tunavyofikiri kama tulivyoona? Je, lugha ndiyo inayoathiri kufikiri kwetu au kufikiri ndiko kunakoathiri lugha? Je, ukijifunza lugha ya pili zaidi ya ile ya mama, unaanza kufikiri tofauti?

Uzuri watu kama Profesa Boroditsky wako kwenye mtandao wa Twitter. Mfuatilie hapa.

Maoni

Chapisha Maoni

Zilisomwa zaidi wiki hii...

Mambo Yanayoweza Kugusa Moyo wa Mwanamke-1

Picha
WANAUME wengi wanaamini wanawake, kwa kawaida, ‘wanapenda hela.’ Kwamba ukiweza kumhakikishia mwanamke 'uhakika wa kiuchumi' unakuwa umemaliza. Ingawa hatuwezi kupuuza ukweli kuwa uhakika wa 'kiuchumi' ni moja wapo ya mahitaji ya mwanamke, lakini si sahihi kuamini kuwa moyo wa mwanamke unaweza kuthamanishwa kwa fedha. Fikra hizi walizonazo wanaume [kuwa anachokihitaji mwanamke ni fedha] zimeleta matatizo mengi katika mahusiano na ndoa. Kwa mfano, wapo wanaume ambao baada ya kuhakikisha wenzi wao wamepata mahitaji ya msingi, basi wanawatelekeza kihisia. Hali hii husababisha upweke mkubwa kwa wanawake hawa wanaojikuta hawana mtu wa karibu kuwasikiliza isipokuwa vitu.
Soma zaidi »»

Maana ya Saikolojia na Nafasi Yake Katika Jamii -1

Picha
SAIKOLOJIA, neno lililotoholewa kutoka neno la kiingereza psychology, si elimu inayoeleweka sana katika jamii yetu. Asili ya 'psychology' ni neno 'psyche' lenye maana ya nafsi. Katika makala haya, tunasaili kwa ufupi maana ya saikolojia kama taaluma na kuonesha nafasi ya taaluma hiyo ngeni katika jamii yetu katika kutatua matatizo ya kijamii na hivyo kuharakisha juhudi za watu kujiletea maendeleo yetu.
Soma zaidi »»

Tumia Mbinu Hizi Kuelewa Unachokisoma -3

Picha
PICHA: thesouthern.com Siku moja nikiwa kwenye maktaba ya Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, wanafunzi wa shahada za awali waliingia kufanya mtihani wa muhula wa mwisho wa masomo. Wakati wanaingia, mmoja wao alijigamba kwamba hiyo ndiyo ilikuwa mara yake ya kwanza kukanyaga maktaba tangu amejiunga na chuo hicho miaka mitatu iliyopita. Nilishangaa inawezekanaje mwanafunzi wa chuo kikuu kujisifia jambo la fedheha kama hilo.
Soma zaidi »»

Haiba ni nini?

Sipendi kutumia kiingereza kwa sababu kwanza ninadhani kiswahili kinanitosha kabisa kuelezea kile ninachotaka kusema. Hata hivyo najua pia matumizi ya kiswahili chetu hayajawa katika kiwango kile kilichokusudiwa. Kuna maneno mengi yasiyoeleweka vizuri katika kiswahili cha kitabuni. Moja wapo ya maneno hayo ni hili ninalolitumia leo hii. Haiba. Pengine niweke msisitizo kwa faida ya wale wasiolifahamu neno hili vizuri. Personality. Wengine wanasema maana ya hichi kinachoitwa personality ni utu kwa kiswahili. Ni bahati mbaya kwamba niliyakimbia masomo ya lugha siku nyingi. Ila nimejiridhisha kwamba haiba ndiyo tafsiri muafaka kabisa. Haiba ni nini? Watu wengine watafikiria tunazungumzia mwonekano wa mtu kimavazi. Lakini haiba ni neno pana zaidi ya mwonekano wa mtu kwa nje. Haiba ni jumla ya tabia za mtu zinazotokana na kile anachofikiri, anachopenda, anavyojichukulia yeye mwenyewe, anavyowachukulia watu wengine na kadhalika. Haya yote hujenga mwonekano wa mtu unaopimika (tabia) kama vi...
Soma zaidi »»

Ukuaji wa Kiakili na Kimwili kwa Mtoto wa Miaka 0 – 3

Picha
Katika makala haya, tunatazama kwa ufupi makuzi ya mtoto mwenye umri wa siku moja mpaka miezi 36. Tutaangalia mambo ya msingi yanayonesha ukuaji wa mtoto unavyoendelea katika maeneo makubwa manne; 1) ukuaji wa kimwili 2)  kiakili 3)  kimahusino na watu wengine na mwisho 4) kihisia. Kwa kawaida maeneo haya manne yanategemeana ili kumwezesha mtoto kukua kwa ujumla. Kwa mfano ili mtoto akue kimwili, anahitaji ukuaji wa akili ipasavyo ambayo nayo itaathiri namna anavyomudu hisia zake na hivyo kuhusiana na watu wengine. Kwa hiyo ni sawa tukisema hakuna ukuaji wa eneo moja usiotegemea eneo jingine.
Soma zaidi »»

Uislamu ulianza lini?

Picha
YAMEKUWEPO madai kwamba Uislam ulianza tangu kuumbwa kwa dunia. Na wapo watu wanaotuaminisha hayo. Ukweli ni kwamba Uislam ulianzishwa na Nabii Muhammad mwaka 622 BK huko Arabia. Kabla yake, dini zilizokuwepo zilikuwa ni Uyuda ambayo ni dini rasmi ya Wayahudi (Judaism) na Ukristo ambayo ni dini ya mataifa wasio Wayahudi ulioanza miaka kadhaa baada ya Yesu kuwa ameondoka mwaka 33BK. Yesu mwenyewe hakuanzisha Ukristo. Alisali katika misikiti ya Wayahudi. Masinagogi. Maelezo haya yana msingi wa kistoria na sio propaganda za kidini. Ndio ni propaganda kwa sababu dini zote zimekuwa na tabia ya kuonyesha kwamba zenyewe ndizo za kweli kuliko dini nyinginezo hata ikibidi kwa kuichezea historia. Na ni bahati mbaya kwamba Dini zimekuwa na tabia ya kufanana ya kuzima uwezo wa waumini wake kuhoji lolote kwa kuwajengea hofu ya kujitafutia laana. Qur’an inatupa maelezo yanayokinzana kuhusu lini hasa Uislamu ulianza. Baadhi ya mistari katika kitabu hicho zinadai kwamba ‘nabii’ Muhammad ndiye ...
Soma zaidi »»